Ξεκίνησε από τα Σφακιά, απλώθηκε σ’ όλο το νησί και οι Τούρκοι άρχισαν τις μαζικές σφαγές χριστιανών για να την καταστείλουν
Όταν στις 16-2-1821 στο Κισνόβιο της Βεσσαραβίας, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης αποφάσισε την κήρυξη της Ελληνικής Επαναστάσεως, μετέβη μετά στο Ιάσιο και την ξεκίνησε με το σύνθημα: « Ο θεός είναι δίκαιος. Νίκη ή θάνατος υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Και στις 23-2-21 εξέδωσε προκήρυξη και αναγγέλλει «άπασα η Γραικία ύψωσεν τας σημαίας ζητούσα την ελευθερίαν της».
Ο ξεσηκωμός έγινε αμέσως γνωστός στους υπόδουλους Έλληνες. Θα αναφερθούμε σήμερα στον ξεσηκωμό της Κρήτης, όπου σε σύγκριση με τα άλλα μέρη, παρουσίαζε μία αρνητική πληθυσμιακά ιδιομορφία. Είχε 160.000 Έλληνες και 130.000 Τούρκους, καθόλου ευνοϊκή για Επανάσταση, όπως συνέβαινε σε άλλες περιοχές. Γιατί, μετά την εκδίωξη των Βενετών το 1669, εγκαταστάθηκαν στο νησί πολλοί Τούρκοι.
Οι σφαγές των Ελλήνων ήταν συχνές, όπως και η τρομοκρατία που ασκούσαν οι τρείς Τούρκοι πασάδες σε Χανιά, Ηράκλειο και Ρέθυμνο. Οι Κρητικοί (εκτός από τους Σφακιανούς και τους Ριζήτες που διέθεταν 1.200 ένοπλους), ήταν άοπλοι μετά το αποτυχημένο κίνημα Δασκαλογιάννη το 1769, ενώ ο αιγυπτιακός στόλος ήταν άμεσος αρωγός των Τούρκων.
Στα Σφακιά, όταν μαθεύτηκε ο ξεσηκωμός του Υψηλάντη, και όσα συνέβησαν στην Πάτρα, έγινε σύσκεψη των προκρίτων στις 7-4-1821 στα Γλυκά Νερά και στις 21 Μαΐου στο Λουτρό όπου συγκροτήθηκε η Τοπική Εφορία, ονομασθείσα «καγκελαρία», την αποτελούσαν ο ιερέας των Σφακίων Γεώργιος και οι Ιω. Πωλιουδάκης, Ιωσήφ Παπαδάκης, Ρούσος Βουρδουμπάς, Ανδρέας Κριαράς, Αν. Ψαρουδάκης και Δημ. Φλαμπουριάρης. Η Εφορία, που περιφρονούσε όσους Έλληνες έρχονταν σε επιμιξίες με μουσουλμάνους, καλώντας τους να διατηρήσουν τα παλιά ήθη κι έθιμα, καθαρά στοιχεία της φυλής τους, ζήτησε από την Ύδρα και τις Σπέτσες να τους προμηθεύσουν 2.000 τυφέκια και 15 πλοία.
Εν τω μεταξύ, Κρητικοί που μετέβησαν στον ξεσηκωμό της Πάτρας και των Καλαβρύτων, προμηθεύτηκαν από την Αγία Λαύρα, ένα από τα τρία επαναστατικά λάβαρα που φιλοτέχνησαν μοναχοί και πρόσφεραν στα Σφακιά. Σε μεγάλη σύναξη ενόπλων στις 29-5-1821 στην Παναγία Θυμιανή στους Κομιτάδες Σφακίων, ο οπλαρχηγός Παπα-Γιάννης Σκορδίλης ύψωσε το λάβαρο και κήρυξαν επίσημα την επανάσταση για την απελευθέρωση της νήσου από τους Τούρκους.(Το λάβαρο βρίσκεται και φυλάσσεται σήμερα στο Ατσιπόπουλο Ρεθύμνης και φωτογραφία του μου έστειλε ο φίλος στρατηγός Νικόλαος Σαμψών). Ο ξεσηκωμός είχε και εκπλήξεις, αφού στο Μεσαρά οι εξισλαμισμένοι Κουρμούληδες, εμφανίστηκαν ως κρυπτοχριστιανοί και συντάχθηκαν με τους επαναστάτες.
Οι συμπλοκές των Κρητών με τον τουρκικό στρατό ήταν συχνές. Ο οπλαρχηγός Παπαδογεωργάκης όταν είδε τις μαζικές σφαγές στην επαρχία Σελίνου από τους Γενίτσαρους, επιτέθηκε στις 11 Ιουνίου με τους άνδρες του στον Θέρισο και σκότωσε τους αγάδες. Οι Γενίτσαροι σε αντίποινα σκότωσαν μετά στα Χανιά 300 αθώους, λεηλάτησαν κι έκαψαν εκκλησιές και σπίτια, ενώ το Ρέθυμνο γνώρισε πρωτοφανή αγριότητα με διαπόμπευση και εκτέλεση του Επισκόπου και καταστροφή χωριών με 500 σφαγιασθέντες.
Στο Ηράκλειο αφηνιασμένοι Τούρκοι του Σερίφ Πασά, επί ένα τριήμερο επιδίδονταν σε σφαγές. Κατέσφαξαν 700 χωρικούς ενώ στη Σητεία θανατώθηκαν 300 χριστιανοί. Ο συνολικός αριθμός των αμάχων που εξοντώθηκαν υπολογίζονται στις 2.000, ανάμεσα τους ο μητροπολίτης Κρήτης Γεράσιμος, ο επίσκοπος Χανίων Μελχισεδέκ, και άλλοι τρεις μητροπολίτες (Κνωσού, Χερσονήσου και Σητείας) και πολλοί ιερείς.
Ολόκληρο τον Ιούλιο οι Έλληνες έδωσαν σκληρές μάχες με τους Τούρκους σε Θέρισο, Άσφενδο, οροπέδιο Ασκύφου, Χανιά, Άμπελο… Στις αρχές Αυγούστου ο Σερίφ Πασάς, σερασκέρης όλης της Κρήτης πήγε με στρατό στο Ρέθυμνο, για να χτυπήσει τα Σφακιά. Όμως 2.000 επαναστάτες έπιασαν τους δύο δρόμους που οδηγούσαν στα Σφακιά και στην Επισκοπή Ρεθύμνης επιτέθηκαν στους Τούρκους, ηττήθηκαν και σκοτώθηκε ο παράτολμος οπλαρχηγός Παπα-Γάννης Σκορδίλης.
Στις 3 Αυγούστου έγινε νέα μάχη στα Δράμια όπου 8.000 τούρκοι με ιππικό και πυροβόλα διέλυσαν τα ελληνικά σώματα, κατέστρεψαν όλα τα γύρω χωριά με 3.000 νεκρούς! Μετά επιτέθηκαν στα Σφακιά, έκαψαν την Άσκυφο, κυρίευσαν όλη την επαρχία, ενώ οι σφακιανοί πρόλαβαν και με πλοιάρια μετέφεραν τα γυναικόπαιδα στη Γαύδο και οι ίδιοι διασκορπίστηκαν στα βουνά.
Μετά την πτώση των Σφακίων, οι Τούρκοι πείστηκαν πως η Επανάσταση κατεστάλη και ενημέρωσαν σχετικώς την Υψηλή Πύλη. Όσοι το πίστεψαν επλανήθησαν. Γιατί μετά την αποχώρηση των Τούρκων οι σκόρπιοι επαναστάτες επανήλθαν και συνέχισαν τον Αγώνα. Μάλιστα δυο χρόνια μετά, σε φονική μάχη στο Φραγκοκάστελλο κοντά στα Σφακιά, σκοτώθηκε ο ηπειρώτης αγωνιστής Χατζημιχάλης Νταλιάνης.
