Δυο επέτειοι που θυμόμαστε φέτος, τα εκατό χρόνια από την ρωσική επανάσταση και τα δέκα χρόνια από την παγκόσμια οικονομική κρίση, έχουν περισσότερα κοινά από ότι είναι εκ πρώτης όψεως ορατό.
Και τα δύο γεγονότα είναι αυταπόδεικτα πολύ σημαντικά. Η Οκτωβριανή Επανάσταση δημιούργησε μια δικτατορία που κατά τον 20ο αιώνα αποτέλεσε μια ανταγωνιστική μορφή ηγεμονίας έναντι του φασισμού (το πρώτο μισό) και του δημοκρατικού φιλελευθερισμού της αγοράς (σε όλη τη διάρκεια του αιώνα). Εν τω μεταξύ, η παγκόσμια οικονομική κρίση, τάραξε τα θεμέλια του μοντέλου που βγήκε κερδισμένο από τον ψυχρό πόλεμο.
O αρτηριοσκληρωτικός κομμουνισμός στον οποίο είχε εξελιχθεί το σοβιετικό μπλοκ τη δεκαετία του 1980 κατέρρευσε υπό το βάρος των δικών του οικονομικών και πολιτικών αντιφάσεων. Η πολιτική αναταραχή της τελευταίας χρονιάς καταδεικνύει ότι τώρα παρατηρούμε αν θα έχουν την ίδια τύχη.
Αλλά οι ομοιότητες πηγαίνουν πολύ βαθύτερα από την ιστορική σημασία των δύο γεγονότων. Το περιεχόμενο της τρέχουσας απειλής για το δημοκρατικό φιλελευθερισμό της αγοράς είναι το ίδιο με αυτό που έριξε τον ανταγωνιστή του.
Ο κομμουνισμός απέτυχε γιατί δεσμεύτηκε σε δύο ειδών ψέματα. Το πρώτο ήταν ότι πρόδωσε το όνειρο που είχε αρχικά προσελκύσει τόσα εκατομμύρια σε αυτόν: μια κοινωνία ισότητας, αλληλεγγύης και αυτοπραγμάτωσης μέσω ενός κοινού σκοπού. Η πίστη στο όνειρο αυτό άντεξε παραπάνω από ότι μπορούσε να δικαιολογηθεί ακόμα και στην καρδιά του κομμουνισμού και ακόμα περισσότερο στην Δύση. Στο τέλος προσγειώθηκε από την ίδια την πραγματικότητα.
Το δεύτερο ψέμα ήταν ένα οικονομικό σύστημα βασισμένο στην εξαπάτηση και την αυταπάτη. Έχει σχεδόν ξεχαστεί, αλλά μια πραγματική συζήτηση που κυριάρχησε σε ένα μεγάλο μέρος του 20ου αιώνα ήταν κατά πόσον ο κεντρικός σχεδιασμός ή οι αποκεντρωμένες αγορές θα εξασφάλιζαν την πιο αποτελεσματική κατανομή των πόρων. Το επιχείρημα υπέρ του κρατικού ελέγχου των μέσων παραγωγής ήταν πως μόνο ο σχεδιασμός μπορούσε να ξεπεράσει την ξεκάθαρη σπατάλη πόρων της μαζικής ανεργίας του καπιταλισμού και των επαναλαμβανόμενων ελλειμμάτων ζήτησης που προκαλούσαν υφέσεις.
Στην πράξη βέβαια, ο πραγματικός κεντρικός σχεδιασμός ήταν άθλιος στην παραγωγή και κατανομή των αγαθών που ήθελαν οι πολίτες. Αλλά αντί να διορθωθεί, η σχεδιασμένη οικονομία θα μετέτρεπε το σχέδιο στο μεγάλο ψέμα με το οποίο έπρεπε να ευθυγραμμιστούν οι δημόσιες πεποιθήσεις όλων των πολιτών, ακόμα και αν γνώριζαν ότι δεν είναι έτσι. «Κάνουμε ότι σας πληρώνουμε και κάνετε ότι εργάζεστε», ήταν το αστείο από το Ροστόκ ως το Βλαδιβοστόκ, αλλά και μια αποτύπωση της πραγματικότητας.
Mόνο με αρκετή καθυστέρηση έγινε ευρέως αποδεκτή η παρατήρηση του Φρίντιχ φον Χάγιεκ ότι οι ευέλικτες τιμές της αγοράς περιέχουν περισσότερη πληροφορία απ’ όση μπορούσε να συγκεντρωθεί κεντρικά από οποιονδήποτε μηχανισμό κεντρικού σχεδιασμού και ότι αυτή η διεσπαρμένη λήψη αποφάσεων λειτουργεί πιο αποτελεσματικά από ότι οι κρατικές αρχές.
Η παρατήρηση αυτή εξηγεί σε μεγάλο βαθμό το αυξανόμενο χάσμα ευημερίας ανάμεσα στον κομμουνιστικό και καπιταλιστικό κόσμο προς το τέλος του ψυχρού πολέμου.
Ωστόσο, ήρθε μια δυσάρεστη έκπληξη με την παγκόσμια οικονομική κρίση, η οποία υπονόμευσε κάθε ισχυρισμό ότι ο δυτικός χρηματοοικονομικός καπιταλισμός είναι ο καλύτερος τρόπος για να οργανωθεί μια οικονομία.
Η χαγιεκιανή επιφοίτηση για τον μηχανισμό των τιμών δεν είναι λανθασμένη, αλλά ατελής. Οι τιμές των αγαθών και υπηρεσιών στην αγορά είναι πράγματι μια πιο ισχυρή συσκευή πληροφόρησης από οποιοδήποτε κεντρικό σχέδιο. Αλλά η κρίση έδειξε ότι δεν μπορεί να ειπωθεί το ίδιο και για τις τιμές των στοιχείων ενεργητικού.
Αν το πενταετές σχέδιο ήταν το μεγάλο ψέμα του σοβιετικού μπλοκ, αυτό είναι το ψέμα του καπιταλισμού: ότι οι αγοραίες αξίες των χρηματοοικονομικών και άλλων στοιχείων ενεργητικού αντανακλούν με ακρίβεια την οικονομική αξία που αντιπροσωπεύουν.
Aυτό που συνέβη πριν από 10 χρόνια αυτόν τον μήνα ήταν η τρομακτική συνειδητοποίηση ότι οι χρηματοοικονομικές απαιτήσεις που είχαν συσσωρευτεί τα προηγούμενα χρόνια της άνθησης δεν έβγαιναν, ότι η μελλοντική οικονομική παραγωγή ήταν ανεπαρκής για να τις ικανοποιήσει όλες.
Εν ολίγοις, ο πλούτος που πίστευαν οι άνθρωποι ότι έχουν στην πραγματικότητα δεν υπήρχε. Όταν αρκετοί άνθρωποι συνειδητοποίησαν ότι η αντίληψη τους για τον πλούτο τους ήταν αναληθής, το σύστημα ταρακουνήθηκε. Ο αποπροσανατολισμός και η έλλειψη εμπιστοσύνης που ακολούθησαν στις αγορές και στην πολιτική είναι αυτό που θα ανέμενε κανείς όταν εκατομμύρια συνειδητοποιούν πως ζούσαν σε ένα ψέμα.
Το ένα ψέμα έφερε το άλλο, καθώς ο φιλελευθερισμός της αγοράς πρόδιδε με τη σειρά του το όνειρο που είχε υποσχεθεί. Οι δυτικές οικονομίες είναι σήμερα αρκετά πιο φτωχές από ότι προέβλεπε η τάση πριν το κραχ. Η κρίση και ο απόηχος της έχουν αφήσει, ειδικά τους νέους, με λίγους λόγους για να ελπίζουν ότι θα έχουν τις ίδιες ευκαιρίες ευημερίας με αυτές των γονιών και των παππούδων τους.
Όσοι θέλουν να ανθήσει ξανά ο φιλελεύθερος δημοκρατικός καπιταλισμός πρέπει να κρατήσουν δύο μαθήματα από αυτήν την σύγκριση.
Πρώτον, ένα κοινωνικό σύστημα μπορεί να αντέξει τις αυταπάτες για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο κομμουνισμός το έδειξε αυτό, όπως το κάνει και ο καπιταλισμός, η υπόσχεση του οποίου είχε διαψευστεί δεκαετίες πριν την κρίση για ορισμένες κοινωνικές ομάδες. Αλλά όταν οι άνθρωποι δεν μπορούν πλέον να είναι βέβαιοι για τον βιοπορισμό τους, η στήριξη καταρρέει. Ακόμα και έτσι, οι πιο ανθεκτικές κοινωνίες είναι αυτές που γνωρίζουν την αλήθεια. Η εξαπάτηση οδηγεί σε ρωγμές. Ο φιλελευθερισμός της αγοράς βρίσκεται σε κίνδυνο γιατί το χρηματοοικονομικό του σύστημα μας επέτρεψε να λέμε ψέματα στον εαυτό μας και δεν αντιμετώπισε άμεσα τις απώλειες μόλις έγινε αδύνατο να αμφισβητηθούν.
Οι αριστεροί και δεξιοί λαϊκιστές εκμεταλλεύονται την νοσταλγία για τις δόξες της μεικτής οικονομίας. Έχουν δίκιο ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στον κεντρικό σχεδιασμό και στο laissez-faire πρέπει να επιλυθεί με ένα μείγμα και τον δύο. Το μεγαλύτερο μάθημα από τον ανταγωνισμό αυτό είναι πως οποιοδήποτε κοινωνικό και οικονομικό σύστημα πρέπει να παραμείνει τίμιο – όχι απλά δίκαιο, αλλά και ειλικρινές.
Και αυτή είναι μια ριζοσπαστική θέση που οι λαϊκιστές δεν μπορούν να υποστηρίξουν.
euro2day
