Ο καραγκιοζοπαίχτης είναι ένα πολυμηχάνημα. Ένας άνθρωπος, ένας θίασος μόνος του.
Μα πάνω από όλα ένας πραγματικός καλλιτέχνης γιατί ό, τι παρουσιάζει το έχει προετοιμάσει μόνος του για τους θεατές του. Όλα γίνονται χειροποίητα και με πολύ μεράκι. Ο καλλιτέχνης του θεάτρου σκιών κατασκευάζει τον μπερντέ του, τα ντεκόρ του μπερντέ, ζωγραφίζει τις φιγούρες (όχι πάντα, αρκετοί καραγκιοζοπαίχτες δεν ζωγράφιζαν και δεν ζωγραφίζουν), επιλέγει την παράσταση που θα παρουσιάσει, την σκηνοθετεί, επιμελείται τη μουσική της, την σκηνογραφία της, κάνει τις μιμήσεις, τα ηχητικά εφέ, φτιάχνει τον ήχο της παράστασης καθώς έχει στον έλεγχο του την μικροφωνική εγκατάσταση, και σε όλα αυτά (όλο και κάτι μπορεί να ξεχνάω), πρέπει να παραστήσει και την ώρα που μιμείται 1, 2, 3 και παραπάνω άτομα στον μπερντέ και πρέπει να κατεβάσει η γκλάβα του τι θα πει εκείνη τη στιγμή να πρέπει να σκεφτεί τι θα πει και παρακάτω στο έργο. Κι αφού ολοκληρώσει την παράσταση να μαζέψει τον μπερντέ του (αν πρόκειται για παραστάσεις που δεν είναι σε μόνιμο χώρο, όπως συνηθίζεται) να μεταφέρει τα ξύλα και τις βαλίτσες του να φορτώσει το αμάξι του και να οδηγήσει.
Μέσα από τις διάφορες καλλιτεχνικές ιδιότητες που αποκτά ο καραγκιοζοπαίχτης για τις ανάγκες της δουλειάς του μπορεί να γίνουν διακριτά διάφορα πράγματα για αυτόν όπως: η αισθητική του, το χιούμορ του, η ετυμολογία του, η ηθοποιία του, η ορθοφωνία του, το μουσικό του αυτί, η καλαισθησία του ή όχι γενικά και άλλα πολλά. Ο καραγκιοζοπαίχτης δεν είναι επιχειρηματίας, είναι ένας ελεύθερος επαγγελματίας που περνάει ώρες επί ωρών μόνος στο εργαστήριο του για να επιμεληθεί την εικαστική πλευρά του θεάματός του και άλλες τόσες με χαρτί και μολύβι, σκαρώνοντας νέα καλαμπούρια, παραστάσεις και άλλα πολλά που θα μπουν στην φαρέτρα του ρεπερτορίου και των καλαμπουριών που κουβαλάει μαζί του σε κάθε παράσταση. Είναι ένας άνθρωπος διαβασμένος, ενημερωμένος και φυσικά προσγειωμένος, γεγονός που θα του επιτρέψει να δημιουργεί συνέχεια για να πιστεύει διαρκώς σε μια συνεχή βελτίωση της τέχνης του, χωρίς να επαναπαύεται ότι έφτασε στο απόγειο της καριέρας του. Τον διαπερνά βέβαια κι ένας ρομαντισμός, μια νοσταλγία που δεν τον κρατά δέσμιο του παρελθόντος αλλά του δίνει κίνητρο να απλώσει τα φτερά του στο μέλλον.
Το επίπεδο των καραγκιοζοπαιχτών έχει ανέβει αισθητά τις τελευταίες δεκαετίες. Μέχρι και τα μέσα του προηγούμενου αιώνα ο καραγκιοζοπαίχτης αντιμετωπιζόταν από τους γύρω του ως άνθρωπος του περιθωρίου και χίλια δύο άλλα, όσα και τα μπαλώματα του Καραγκιόζη, που του φόρτωνε ο περίγυρός του. Όμως, η ενασχόληση ανθρώπων της τέχνης και των γραμμάτων με το θέατρο σκιών, η συμμετοχή του καραγκιόζη σε μεγάλα φεστιβάλ (εσωτερικό κι εξωτερικό), η παρουσίασή του μέσω της τηλεόρασης, η παρουσίασή του σε μεγάλα θέατρα και οι μεγάλες παραγωγές θεάτρου σκιών σε ιδρύματα και κρατικούς φορείς εξύψωσαν το θέατρο σκιών αλλά και τους καλλιτέχνες του.
Από ανέκαθεν οι καραγκιοζοπαίχτες υποστήριζαν ότι ο καραγκιόζης θα σβήσει. Παλιότερα λόγω του κινηματογράφου, ύστερα λόγω της τηλεόρασης και γενικά η εξέλιξη της τεχνολογίας ήταν ένας παράγοντας που έκανε τους καλλιτέχνες του είδους απαισιόδοξους. Τη δεκαετία του ’80 και αρχές του ’90 οι περισσότεροι καραγκιοζοπαίχτες άρχισαν να αποσύρονται λόγω της ηλικίας τους και οι νέοι ήταν ελάχιστοι. Από τα τέλη του ’90 και αρχές του 2000 μέχρι και σήμερα υπάρχει μια διαρκής άνοδος. Ο αριθμός των νέων καραγκιοζοπαιχτών όλο και αυξάνεται, η τέχνη μας ανέβηκε κι άλλο στα μάτια του κόσμου, το καλλιτεχνικό επίπεδο των τεχνιτών αναβαθμίστηκε. Ο Καραγκιόζης έγινε της μόδας. Η προσπάθεια των καραγκιοζοπαιχτών, των φίλων του Καραγκιόζη και των διάφορων φορέων έφεραν μια σειρά εκδηλώσεων με σκοπό τη διάσωση και τη διάδοση του θεάτρου σκιών.
Ενδεικτικά θα αναφέρω κάποια γεγονότα των τελευταίων χρόνων:
Επιστημονικό συνέδριο κι έκθεση για το ελληνικό θέατρο σκιών στην Παλιά Βουλή από το Κέντρο Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών της Γρανάδας (2016), 2ο συνέδριο για τον Καραγκιόζη στη Νέα Ιωνία του ΠΣΘΣ (2017), Έκθεση για το ηρωικό δράμα στο θέατρο σκιών στο Μουσείο Μακεδονικού αγώνα στη Θεσσαλονίκη πάλι από το κέντρο βυζαντινών σπουδών της Γρανάδας (2017), Το φεστιβάλ Καραγκιόζη του ΠΣΘΣ στη Νέα Ιωνία εδώ και 13 χρόνια με αξιοσημείωτη προσέλευση κοινού, Τα «Σπαθάρεια» που γίνονται πάνω από 20 χρόνια στο Μαρούσι, Οι μεγάλες παραγωγές για το θέατρο σκιών από τον φίλο και συνάδελφο Ηλία Καρελλά στο ίδρυμα Νιάρχος, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών και στο ΜΜΑ εδώ και 10 χρόνια αδιακόπως και με μεγάλη επιτυχία στις οποίες έχω τη χαρά να συμμετέχω ως βασικός συντελεστής. Η δημιουργία της ομάδας Οθόνιον που πραγματοποιεί παραστάσεις θεάτρου σκιών με ζωντανή μουσική με κείμενα που γράφει και σκηνοθετεί ο Ιωσηφ Βιβιλάκης και με καραγκιοζοπαίχτες τον Άθω Δανέλλη κι εμένα και αναφέρονται κυρίως σε ενήλικο κοινό. Η εισαγωγή του μαθήματος του θεάτρου σκιών στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών. Η σειρά παραστάσεων «Ο Καραγκιόζης στην Ελλάδα» με χρηματοδότηση του Υπουργείου Πολιτισμού στο ΠΣΘΣ και η πραγματοποίησή τους με τοπικούς καραγκιοζοπαίχτες ανα την Ελλάδα. Το φεστιβάλ «Που πας βρε Καραγκιόζη;» που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα όπου η εταιρία Κroma κάλεσε 40 εικαστικούς να δημιουργήσουν έργα με θέμα τον σύγχρονο Καραγκιόζη και ξαναπραγματοποιήθηκε φέτος. Δεν θα λησμονήσω να αναφερθώ στη συνεχή παρουσία του Καραγκιόζη σε κινηματογράφους κάθε εβδομάδα σε όλη την Ελλάδα από διάφορους θιάσους σκιών χειμώνα καλοκαίρι, γεγονός που τον έχει φέρει στη μόδα, όπως και τη δημιουργία μόνιμων θεάτρων το χειμώνα του Σπυρόπουλου του Κώνστα, Χατζηαναγνώστου και το καλοκαίρι των: Γεωργίου, Μπιλλίνη, Χατζηαναγνώστου και Κώνστα που δίνουν έναν αγώνα σε καθημερινή βάση να προσελκύσουν κόσμο και να δημιουργήσουν ένα κοινό του Καραγκιόζη και το πετυχαίνουν. Επίσης, η κυκλοφορία παιδικής κούκλας του Καραγκιόζη του εξαιρετικού Γιάννη Νταγιάκου, η οποία έγινε ανάρπαστη από το πρώτο καιρό δείχνει πόσο αγαπητός έχει γίνει ο λαϊκός ήρωας. Ακόμη, ο φορέας μας το ΠΣΘΣ τα τρία τελευταία χρόνια άρχισε να συγκεντρώνει έναν μεγάλο αριθμό μελών συγκριτικά με τα προηγούμενα χρόνια, αποτελούμενο όχι μόνο από επαγγελματίες καραγκιοζοπαίχτες, αλλά και ερασιτέχνες, βοηθούς, εικαστικούς, καθηγητές και φίλους του είδους. Έχουμε λοιπόν μια πλειάδα από παραστάσεις, συζητήσεις, συνέδρια, ημερίδες, εκδόσεις μελετών, βιβλίων, οργάνωση εργαστηρίων κατασκευής φιγούρας και μαθήματα θεάτρου σκιών. Ακόμη, ανθρώπους που δρουν συλλογικά ή ατομικά για την αποκατάσταση της ιστορίας του ελληνικού Καραγκιόζη, ψάχνοντας αρχεία εφημερίδων και προσωπικές συλλογές.
Όλα αυτά τα γεγονότα δείχνουν μια άνθηση, ένα δυναμικό ανέβασμα του Καραγκιόζη που τον έχει κάνει αγαπητό αρχικά σε όλα τα παιδιά και τους κεντρίζει το ενδιαφέρον συγκριτικά με την πληθώρα παιχνιδιών ηλεκτρονικών και μη που κυκλοφορούν. Έπειτα, έχει κερδίσει και μια θέση στην καρδιά των ενήλικων θεατών του που πλέον τον ξεχωρίζουν και αναγνωρίζουν την αξία του. Σε αυτό συνετέλεσαν και βραδινές παραστάσεις ειδικά για ενήλικο κοινό που πραγματοποιήθηκαν και συνεχίζουν να οργανώνονται από διάφορους καλλιτέχνες του είδους. Κάθε επιτυχία μιας παράστασης ή μιας εκδήλωσης Θεάτρου Σκιών, δεν αποτελεί μόνο επιτυχία των διοργανωτών και των καλλιτεχνών αλλά γενικότερα, του Καραγκιόζη. Σε αυτόν οφείλουμε πολλά.
Το ξέσπασμα της πανδημίας του κορονοϊού και οι καραντίνες που ακολούθησαν χτύπησαν ιδιαιτέρως τα καλλιτεχνικά επαγγέλματα μαζί και των καραγκιοζοπαιχτών. Η σχέση με το κοινό διακόπηκε ξαφνικά. Ο Καραγκιόζης δεν μπορεί να επικοινωνήσει με τον κόσμο μέσω των υπολογιστών και της τηλεόρασης. Είναι κάτι ζωντανό που παίρνει τροφή από τον κόσμο για να του τη δώσει πίσω στο διπλάσιο βαθμό. Αυτό το εισπράξαμε μετά την ελάφρυνση των μέτρων πως ο κόσμος έσπευσε να ξαναδεί το αγαπημένο του θέαμα, δίνοντας και μας το θάρρος να προχωρήσουμε και να ξεπεράσουμε κάθε δυσκολία ευχαριστώντας το κοινό.
Το ελληνικό θέατρο σκιών είναι ένα λαϊκό θέατρο που εκφράζει φυσικά το λαϊκό αίσθημα και είναι πάντα επίκαιρο. Δηλαδή ο καραγκιοζοπαίχτης μέσω της φιγούρας του Καραγκιόζη δεν λέει μόνο τα δικά του πιστεύω, αλλά πρέπει να εκφράσει τις ανησυχίες, τους προβληματισμούς, τους πόθους, τις δυσκολίες και τις χαρές του κόσμου. Η κάθε παράσταση είναι μια ομαδική δημιουργία μεταξύ κοινού – καραγκιοζοπαίχτη. Είναι ένα συλλογικό αποτέλεσμα που έχει διαμορφωθεί στο πέρασμα των χρόνων μεταξύ των δύο.
Δεν είναι ένα απλό επάγγελμα αυτό του καραγκιοζοπαίχτη, είναι ένα λειτούργημα. Τούτο πρέπει να συνειδητοποιήσει και ο κόσμος, αλλά κυρίως οι καραγκιοζοπαίχτες που έχουν ευθύνη στην τέχνη που υπηρετούν. Η κοινωνία μέσα στον Καραγκιόζη «βλέπει τις ρυτίδες» της, γι’ αυτό σε πολλούς ο Καραγκιόζης δεν είναι συμπαθής. Μα κυρίως στους εκάστοτε κυβερνώντες. Ανέκαθεν δεν τον ήθελε η εξουσία. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα που παλιός πολιτικός είχε πει στον καραγκιοζοπαίχτη Βάγγο «αμάν πια με αυτόν τον Καραγκιόζη, πότε θα του βάλετε παπούτσια;». Φυσικά και δεν εννοεί την ξιπολησιά του ήρωα, αλλά την βροντερή φωνή του, που μπορεί να ισοπεδώσει τα πάντα γιατί λέει αλήθειες που δεν θέλουμε να ακούμε, και πάντα κρίνει τα στραβά και ανάποδα της κοινωνίας. Δεν μπορεί να πάει με την εξουσία ποτέ. Δεν θα προδώσει ποτέ τον λαό. Ακόμα και πασάς που γίνεται ο Καραγκιόζης στο ομώνυμο έργο, δεν τον ενδιαφέρει ο πλούτος αλλά φέρνει όλους τους φτωχούς φίλους του στο σεράι για να φάνε και να γλεντήσουν. Ο Καραγκιόζης πολεμάει για αξίες όπως την δικαιοσύνη, την ισότητα, την αλληλεγγύη, την ελευθερία, την ειρήνη χωρίς να γίνεται διδακτικός. Έχει την ικανότητα να περνάει τέτοιου είδους νοήματα έμμεσα. Όπως και να σχολιάζει την επικαιρότητα, ακόμη και την πολιτική χωρίς να κομματίζεται και χωρίς να ξεφεύγει καθόλου από τη ροή της παράστασης και να ξενίζει τους θεατές.
Όλοι εμείς οι σύγχρονοι καραγκιοζοπαίχτες προσπαθούμε να αποστασιοποιηθούμε από πιθανά σφάλματα του παρελθόντος, να δείξουμε με την ποιότητα της δουλειάς μας το μεγαλείο της τέχνης που μας παρέδωσαν οι παλιοί καραγκιοζοπαίχτες. Τους οποίους και τους μνημονεύουμε και τους τιμούμε πάντα. Κι αυτό γίνεται σε κάθε παράστασή μας σε κάθε πινελιά στις φιγούρες που φτιάχνουμε και σε κάθε συζήτηση για τον Καραγκιόζη. Δεν είμαστε αρνητές του παρελθόντος, αλλά ούτε και παπαγάλοι που αναπαράγουμε τα ίδια, χωρίς να τα περάσουμε όπως θα λέγαμε απλά «από κόσκινο». Όπως λέει και ο ακούραστος εργάτης της τέχνης Γιάννης Χατζής πρέπει να πατάμε στο χτες να αφουγκραζόμαστε το σήμερα και να ονειρευόμαστε το αύριο. Ελάτε να ακολουθήσουμε, λοιπόν, το παράδειγμα του Καραγκιόζη. Τον ήρωα αυτόν που έχει δώσει και θα δώσει πολλά ακόμα στον λαό. Που πάντα μας καλεί να γελάσουμε, να κλάψουμε, να σαρκάσουμε, να κριτικάρουμε, να αγωνιστούμε. Μα πάνω από όλα μας διδάσκει να μη σκύβουμε ποτέ το κεφάλι, αλλά να είμαστε συνεχώς σε ένα διαρκή αγώνα. Όσα εμπόδια κι αν βρει στο διάβα του ο καμπουρομακρυχέρης σηκώνεται και προχωρά, όχι ως μια συμβολική εικόνα αλλά ως ανάγκη ζωής.
Χρόνια πολλά σε όλους τους καραγκιοζοπαίχτες και καραγκιοζόφιλους!
Νικόλας Τζιβελέκης- καραγκιοζοπαίχτης, θεατρολόγος, Καλλιτεχνικός Διευθυντής στο ΠΣΘΣ
Το κείμενο προέρχεται από ομιλία του συντάκτη (με κάποιες φετινές προσθήκες) στο ΠΙΟΠ τον Μάρτιο του 2022 για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου .
