Ο Μαραθώνιος είναι σήμερα ένα από τα πιο σημαντικά αθλήματα αντοχής. Ίσως όμως δημιουργήθηκε με βάση μια ιστορία που δεν συνέβη ποτέ
Την Κυριακή 12 Νοεμβρίου 2023 διεξάγεται ο 40ος Κλασικός Μαραθώνιος. Αθλητές από όλον τον κόσμο θα συγκεντρωθούν στον Μαραθώνα, όπου θα σημάνει η έναρξη του αγώνα με προορισμό το Καλλιμάρμαρο σε μια αναπαράσταση της θρυλικής διαδρομής των 42 χιλιομέτρων στα χνάρια της διαδρομής που έτρεξε ο Αθηναίος στρατιώτης και ημεροδρόμος (αγγελιαφόρος) Φειδιππίδης, για να ενημερώσει τους συμπατριώτες του ότι είχαν κερδίσει τους Πέρσες στην μάχη. Ποιος ήταν όμως ο Φειδιππίδης και πόσο σίγουροι είμαστε ότι έτρεξε πραγματικά σε αυτή τη διαδρομή;
«Νενικήκαμεν»
Η ιστορία που μαθαίνουμε όλοι από μικρή ηλικία είναι γνωστή. Μετά τη νίκη των Αθηναίων έναντι των Περσών στον Μαραθώνα χάρη στο στρατηγικό σχέδιο του Μιλτιάδη, οι Αθηναίοι που είχαν μείνει πίσω στην πόλη έπρεπε να ενημερωθούν άμεσα για την έκβαση της μάχης. Μια ενδεχόμενη ήττα θα έπρεπε να τους ενεργοποιήσει, ώστε να φύγουν και να σωθούν καθώς αυτό θα σήμαινε ότι σύντομα οι Πέρσες θα βρεθούν εντός των τειχών. Αντίθετα, μια νίκη θα τους ηρεμούσε από τη μια αλλά από την άλλη θα ήταν λόγος προετοιμασίας για μια ενδεχόμενη επίθεση από το ναυτικό των Περσών.
Τον ρόλο του αγγελιαφόρου ανέλαβε ο στρατιώτης Φειδιππίδης, ο οποίος έτρεξε απνευστί τα 42 χιλιόμετρα που χωρίζουν τον Μαραθώνα από την Αθήνα. Μόλις έφτασε στην πόλη κατάφερε να μεταφέρει το μήνυμα: «Νενικήκαμεν» (Έχουμε νικήσει). Καταπονημένος από την μάχη και την εξάντληση του τρεξίματος, χωρίς να προλάβει να πει τίποτα περισσότερο κατέρρευσε και πέθανε.
Όσο ηρωική κι αν ακούγεται η ιστορία και αποτελεί έναν λόγο ψυχικής ανάτασης, στην πραγματικότητα προσεγγίζεται με αρκετό σκεπτικισμό από τους ιστορικούς καθώς οι επιδόσεις του Φειδιππίδη ξεπερνούν κάθε όριο ανθρώπινης αντοχής, ενώ ακόμα και οι πιο σύγχρονες σε αυτόν πηγές δεν επιβεβαιώνουν απόλυτα το γεγονός.
Η εμφάνιση του Φειδιππίδη στην ιστορία γίνεται λίγες μέρες πριν από την μάχη του Μαραθώνα. Όταν έγινε γνωστή η απόβαση των Περσών στον Μαραθώνα, οι Αθηναίοι θέλησαν να ζητήσουν βοήθεια από τους Σπαρτιάτες παρόλο που οι Πελοποννήσιοι ήταν οι μόνιμοι αντίπαλοί τους. Ο πιο γρήγορος τρόπος ήταν να σταλεί ένας αγγελιαφόρος, ώστε να μεταφέρει το αίτημα. Επελέγη ο Φειδιππίδης, ο οποίος κάτω από τον ζεστό ήλιο του καλοκαιριού διένυσε τα 220 χιλιόμετρα από την Αθήνα ως την Σπάρτη μέσα σε δύο μόνο μέρες. Αυτό σήμαινε ότι έκανε 110 χιλιόμετρα την ημέρα. Όταν έφτασε στην Σπάρτη, μίλησε με τους εφόρους (τους ολιγαρχικούς άρχοντες της πόλης) και μέχρι να βγάλουν την απόφασή τους υπολογίζεται ότι ξεκουράστηκε περίπου μια ή δύο μέρες. Οι έφοροι αποφάσισαν τελικά να μην εμπλακούν στην μάχη της Αθήνας με τους Πέρσες και ο Φειδιππίδης έπρεπε να φύγει αμέσως για να μεταφέρει το μήνυμα στους συμπατριώτες του, ώστε να αποφασιστούν οι επόμενες κινήσεις, καλύπτοντας ξανά τα 220 χιλιόμετρα.
Μάλιστα, προς τιμήν αυτής της διαδρομής του Φειδιππίδη Αθηνα-Σπάρτη-Αθήνα έχει καθιερωθεί ο ετήσιος υπερμαραθώνιος αγώνας δρόμου «Σπάρταθλον» που διεξάγεται στο τέλος του Σεπτέμβρη κάθε χρόνο.
Την αποστολή του Φειδιππίδη στην Σπάρτη και την αποκαρδιωτική απάντηση των Σπαρτιατών μας την παραδίδει ο πατέρας της Ιστορίας, Ηρόδοτος, ο οποίος αποτελεί και την κύρια πηγή για τους ελληνοπερσικούς πολέμους.
Ο Φειδιππίδης έχοντας ήδη καταφέρει έναν άθλο μιας και είχε καλύψει περίπου 440 χιλιόμετρα σε 4 ημέρες, όταν έφτασε στην Αθήνα πληροφορήθηκε ότι οι συμπατριώτες του βρίσκονταν ήδη στον Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες. Σύντομα πήγε και ο ίδιος στον Μαραθώνα, διανύοντας άλλα 42 χιλιόμετρα, για να συμμετάσχει στην επικείμενη σύγκρουση μεταξύ Περσών και Αθηναίων, η οποία ξεκίνησε μία ή δύο ημέρες μετά την άφιξή του στο στρατόπεδο.
Σύμφωνα με την ιστορία, ο Φειδιππίδης πολέμησε στη μάχη κατά των Περσών και μάλιστα τραυματίστηκε αλλά επέζησε. Δεδομένου ότι ο Φειδιππίδης θεωρούνταν ο ταχύτερος τότε ημεροδρόμος του αθηναϊκού στρατού, επιλέχθηκε από τον Μιλτιάδη ώστε να τρέξει από το πεδίο του Μαραθώνα στην Αθήνα για να αναγγείλει τη νίκη κατά των Περσών. Έτρεξε όλη την απόσταση χωρίς διακοπή και μπήκε στην Συνέλευση της Βουλής, όπου αναφώνησε «Νενικήκαμεν» πριν καταρρεύσει και πεθάνει. Κάποιοι μάλιστα διανθίζουν ακόμα περισσότερο την ιστορία λέγοντας ότι στην διαδρομή του από τον Μαραθώνα ως την Αθήνα δεν έβγαλε καν την πολύ βαριά πανοπλία του, η οποία θα ζύγιζε δεκάδες κιλά, ενώ έτρεχε αιμορραγώντας από τον τραυματισμό του στην μάχη. Κι όλα αυτά ενώ βρισκόμαστε τον Αύγουστο ή Σεπτέμβριο του 490 π.Χ., μήνες που η ζέστη του καλοκαιριού είναι ακόμα παρούσα.
Το τριπλό κατόρθωμα του Φειδιππίδη (ταξίδι στην Σπάρτη- συμμετοχή στη μάχη- ταξίδι από Μαραθώνα σε Αθήνα) μοιάζει τουλάχιστον απίστευτο. Ακόμα και οι πιο γυμνασμένοι αθλητές της σημερινής εποχής θα δυσκολεύονταν να πετύχουν κάτι ανάλογο.
Τι λένε οι πηγές
Οι σύγχρονοι συγγραφείς της εποχής που έγινε η μάχη στον Μαραθώνα δεν αναφέρονται σε κάποιον αγγελιαφόρο (έστω και ανώνυμο) που μετέφερε το μήνυμα της νίκης στην Αθήνα.
Ο Ηρόδοτος παρόλο που αναφέρεται στο ταξίδι του Φειδιππίδη Αθήνα-Σπάρτη-Αθήνα δεν κάνει καμία αναφορά για την ανάγκη να μεταφερθεί από κάποιον η είδηση της νίκης. Αντίθετα, αναφέρει ότι το κύριο μέρος του αθηναϊκού στρατού, που κέρδισε την εξαντλητική μάχη, φοβούμενο μια ναυτική επιδρομή από τον περσικό στόλο ενάντια στην Αθήνα, όπου βρίσκονταν κυρίως άμαχοι, επέστρεψε γρήγορα στην πόλη φτάνοντας την ίδια μέρα.
Πάντως, αξίζει να σημειωθεί ότι ήταν ιδιαίτερα σύνηθες εκείνη την εποχή να χρησιμοποιούνται ειδικά εκπαιδευμένοι δρομείς μεγάλων αποστάσεων, για να μεταφέρουν σημαντικές ειδήσεις και αποτελέσματα αναμετρήσεων. Υπάρχουν δεκάδες άλλα παραδείγματα που μιλούν για τέτοιους ημεροδρόμους. Ίσως ο Ηρόδοτος να μην θεώρησε ιδιαίτερο κατόρθωμα τα 42 χιλιόμετρα δρόμου που έτρεξε ο εν λόγω δρομέας μετά την νίκη στον Μαραθώνα, ειδικά αν υποθέσουμε ότι ο ίδιος λίγες μέρες πριν είχε κάνει 440 χιλιόμετρα για το Αθήνα-Σπάρτη-Αθήνα.
Η πρώτη αναφορά για την πορεία του αγγελιαφόρου από τον Μαραθώνα στην Αθήνα εμφανίζεται σχεδόν μισή χιλιετία αργότερα από τον Πλούταρχο, ο οποίος σε ένα έργο του αναφέρει την χαμένη εργασία του Ηρακλείδη Ποντικού. Ωστόσο, ο Πλούταρχος αναφέρει ότι το όνομα αυτού του αγγελιαφόρου ήταν είτε Θέρσιππος ο Ερχιεύς είτε Ευκλής. Αυτός πολέμησε για τρεις ώρες και μετά έτρεξε με την πλήρη εξάρτυση της μάχης (βάρους 20 ή 30 κιλών) έως την Αθήνα και φτάνοντας στη Γενική Συνέλευση, είπε «Χαίρετε! Νενικήκαμεν» και πέθανε.
«Την είδηση της νίκης στη μάχη του Μαραθώνα ανήγγειλε, όπως διηγείται ο Ηρακλείδης από τον Πόντο, ο Θέρσιππος ο Ερχιεύς, οι περισσότεροι ιστορικοί όμως λέγουν ότι ο Ευκλής έτρεξε με την πανοπλία του κάθιδρος από τη μάχη και, καθώς έφθανε στις πόρτες των αρχόντων της πόλης, τόσο μόνο μπόρεσε να πει, “χαίρε, Νενικήκαμεν ”, και ευθύς ξεψύχησε» [Πλούταρχος, Πότερον Αθηναίοι…37C].
Αν υπήρχε ανάγκη για έναν αγγελιαφόρο να μεταφέρει το μήνυμα της νίκης, η επιλογή του Θέρσιππου (ή του Ευκλέους) θα ήταν πιο λογική μιας και ο Φειδιππίδης θα ήταν ήδη καταβεβλημένος από το ταξίδι του Σπάρτη. Ωστόσο, υπάρχει και η άποψη ότι πιθανότατα ο Φειδιππίδης ήταν ο καλύτερος και γρηγορότερος ημεροδρόμος και γι’ αυτό επιλέχθηκε και για τις δύο αποστολές.
Ακόμα πιο μετά, τον 2ο αιώνα μ.Χ., ο Λουκιανός αναφέρεται κι αυτός στην ιστορία του Φειδιππίδη (ονομάζοντάς τον Φιλιππίδη) και αλλάζοντας την φράση που είπε σε «χαίρετε, νικώμεν».
«Πρώτος ο Φιλιππίδης, που έτρεξε από τον Μαραθώνα για να αναγγείλει τη νίκη, είπε στους άρχοντες που συνεδρίαζαν ανήσυχοι για την έκβαση της μάχης, χαίρετε, νικώμεν, και λέγοντας το νέο πέθανε, αφήνοντας την τελευταία του πνοή με το χαίρετε» [Λουκιανός, Υπέρ του εν τη προσαγορεύσει πταίσματος, 3].
Σιγά σιγά αρχίζουν οι αναφορές και από άλλους Ρωμαίους συγγραφείς. Ωστόσο, οι αιώνες που έχουν περάσει από το γεγονός είναι ήδη πάρα πολλοί για να μπορούμε να μιλάμε για ιστορική ακρίβεια.
Αξίζει να σημειωθεί ότι σε πολλά χειρόγραφα αρχαίων συγγραφέων – συμπεριλαμβανομένου του Ηροδότου- το όνομα του δρομέα μεταξύ της Αθήνας και Σπάρτης δίνεται ως Φ(ε)ιλιππίδης. Οπότε είναι πιθανόν το όνομα Φειδιππίδης που επικράτησε να είναι παραφθορά του αρχικού ονόματος ή αντίθετα οι πηγές που παραδίδουν το όνομα Φ(ε)ιλιππίδης να έχουν παραφρασμένο το όνομα.
Από τον Φειδιππίδη στον σύγχρονο Μαραθώνιο
Στους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες δεν υπήρχε (προφανώς) το αγώνισμα του Μαραθωνίου (ο μεγαλύτερου μήκους αγώνας δρόμου στην Ολυμπία ήταν ο «δόλιχος» με τους αθλητές να καλύπτουν απόσταση 24 «στάδια», τα οποία αντιστοιχούν σε 4,6 χιλιόμετρα). Ο Μαραθώνιος θεσπίστηκε χιλιετίες αργότερα, όταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες αναβίωσαν ξανά για πρώτη φορά το 1896 στην Αθήνα.
Εμπνευστής του αγώνα του Μαραθωνίου υπήρξε ο Γάλλος φιλόσοφος και ιδρυτής της επιστήμης της σύγχρονης σημασιολογίας, Μισέλ Μπρεάλ. Ο Μπρεάλ είχε διαβάσει ένα από τα ποιήματα που είχε εκδώσει το 1879, ο Άγγλος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, Μπράουνινγκ στην ποιητική συλλογή «Dramatic Idylls», το οποίο αναφερόταν στον κατόρθωμα του Φειδιππίδη. Μάλιστα, ο Μπράουνινγκ στο ποίημά του παρουσιάζει τον Φειδιππίδη, να έχει εμπνευστεί από την αγάπη του για μία υπηρέτρια, ώστε να τρέξει προς τη Σπάρτη, να πάρει μέρος στη μάχη και να μεταφέρει τα νέα της νίκης.
Μια στροφή του ποιήματος αναφέρει τα εξής:
«…Εσύ που δεν προέβλεψες! Ναι, πολέμησε τη μέρα του Μαραθώνα:
Έτσι, όταν η Περσία έγινε σκόνη, όλοι αναφώνησαν “για την Ακρόπολη!”
Τρέξε, Φειδιππίδη, έναν αγώνα ακόμα! Το έπαθλο είναι το καθήκον σου!
‘Η Αθήνα σώθηκε, δόξα στον Πάνα,’ να φωνάξεις!
Πέταξε κάτω την ασπίδα του,
Έτρεξε σαν πυρκαγιά για μια ακόμα φορά:
ανάμεσα στον αγρό με το μάραθο
Και η Αθήνα ένα χωράφι με στάχυα ήταν και πάλι,
ένα χωράφι που το διασχίζει η πυρκαγιά,
Μέχρι που έφτασε: «Χαίρετε, νικώμεν!»
Σαν το κρασί που ρέει μέσα από τον πηλό,
Έτσι η χαρά ρέοντας μέσα στο αίμα του έσπασε την καρδιά του,
πέθανε – τι ευτυχία!»
Ο Μπρεάλ απευθύνθηκε στον φίλο του και διοργανωτή των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων, βαρόνο Πιέρ ντε Κουμπερτέν, και πρότεινε την θέσπιση του Μαραθωνίου στο συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στη Σορβόννη του Παρισιού το 1894, όπου ανακοινώθηκε η αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων και την πρώτη τους διοργάνωση στην Αθήνα, το 1896. Ο Πιέρ ντε Κουμπερτέν ενθουσιάστηκε με την ιδέα του Μπρεάλ και μάλιστα όχι μόνο προώθησε την θέσπιση του αγώνα αλλά δέχτηκε και την πρόταση του Μπρεάλ για τη δημιουργία ειδικού κυπέλλου για τον νικητή, παρ’ ότι αποτελούσε εξαίρεση στον κανόνα του Κουμπερτέν ότι το έπαθλο των νικητών του κάθε αγωνίσματος θα ήταν ένα μετάλλιο, ένα δίπλωμα κι ένα στεφάνι ελιάς. Ο Κουμπερτέν έγραψε στα απομνημονεύματά του ότι τον έπεισε ο ενθουσιασμός του Μπρεάλ, παρ’ ότι η ιδέα του Μαραθωνίου «ήταν ιδιαίτερα φιλόδοξη για την εποχή εκείνη», λόγω της απόστασης, 42- 44 χιλιόμετρα, καθώς και των οργανωτικών δυσκολιών που προϋπέθετε η διοργάνωσή του. Παρ’ όλα αυτά, η ιδέα του ήταν πάρα πολύ δημοφιλής, προσέθεσε ο Κουμπερτέν, και συνεπώς, «ήταν σχεδόν αδύνατον, από τη στιγμή που άρχισε να συζητείται, να μην εφαρμοσθεί».
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Κλασικός Μαραθώνιος που ξεκίνησε στην Αθήνα ως θεσμός το 1983 καλύπτει απόσταση περίπου 42,195 χιλιομέτρων. Στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 η απόσταση που έτρεξαν οι αθλητές ήταν 40 χιλιόμετρα, ενώ στους Ολυμπιακούς του 1908 στο Λονδίνο θεσμοθετήθηκαν τα 42,195 που ισχύουν ως σήμερα. Ο Μαραθώνιος που διεξάγεται κάθε χρόνο στην Αθήνα ακολουθεί την πραγματική διαδρομή από τον Μαραθώνα ως την Αθήνα (εξ ου και κλασικός), οι οποίες απέχουν μεταξύ τους περίπου 42 χιλιόμετρα. Η διαδρομή ακολουθεί την σύγχρονη εθνική οδό προς τα νότια από τον κόλπο του Μαραθώνα και κατά μήκος της ακτής. Κατόπιν, συνεχίζει με έναν ομαλό, αλλά παρατεταμένο ανήφορο δυτικά προς τα ανατολικά της Αθήνας, μεταξύ Υμηττού και Πεντέλης, και καταλήγει σε μια κατηφορική διαδρομή προς την Αθήνα.
Ωστόσο, ο Φειδιππίδης – αν υποθέσουμε ότι ήταν ο πρώτος μαραθωνοδρόμος- θα μπορούσε να έχει καλύψει μια πιο σύντομη διαδρομή. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, θα μπορούσε να ξεκινήσει μια δυτική ανάβαση κατά μήκος των ανατολικών και βόρειων προπόδων της Πεντέλης, στο πέρασμα Διόνυσος, και έπειτα να ακολουθήσει μια ευθεία νότια πορεία προς τα κάτω στην Αθήνα. Αυτή η διαδρομή είναι αρκετά μικρότερη, περίπου 35 χιλιόμετρα, αλλά είναι πολύ απότομη.
Η ιστορία του Φειδιππίδη (ή του Θερσίππου ή του Ευκλέους) μοιάζει πολύ… κινηματογραφική, για να είναι αληθινή. Από την άλλη, θα μπορούσε κάποιος να αντιτάξει ότι πολλές φορές η ζωή ξεπερνά κάθε φαντασία και κάθε τέχνη. Όποια κι αν είναι η αλήθεια, δυόμιση χιλιετίες μετά αυτό που έχει σημασία δεν είναι η ίδια ιστορία του πρώτου μαραθωνοδρόμου. Αυτό που μετρά είναι οι εκατοντάδες και χιλιάδες μαραθωνοδρόμοι που στέκονται στην γραμμή της εκκίνησης κάθε χρόνο σε οποιονδήποτε Μαραθώνιο του κόσμου και μοιράζονται τον ίδιο παλμό και την ίδια αγάπη για την προσπάθεια, το ευ αγωνίζεσθαι και τη νίκη όχι απέναντι στο χρονόμετρο και τον «αντίπαλο» δρομέα αλλά απέναντι στα όρια και στον ίδιο τους τον εαυτό.
