Τα μηνύματα από τους θεούς, οι κακοί οιωνοί και η ιστορία του Ηροδότου για τον Θαλή
Στις 8 Απριλίου 2024 η Βόρεια Αμερική θα γίνει μάρτυρας της μεγαλύτερης σε κλίμακα έκλειψης Ηλίου από το 1806. Το φαινόμενο εκτός από τις ΗΠΑ θα μπορούν να παρακολουθήσουν οι κάτοικοι του Καναδά αλλά και όσοι ζουν στο βόρειο τμήμα του Μεξικού.
Σήμερα γνωρίζουμε ακριβώς τι συμβαίνει και ο Ήλιος… κρύβεται. Το φεγγάρι μπαίνει ανάμεσα σε εμάς και το άστρο μας και βλέπουμε αυτή την απόκοσμη εικόνα. Στην αρχαιότητα όμως το θέαμα του Ήλιου που εξαφανιζόταν στη μέση της ημέρας ήταν κάτι ακατανόητο και κάτι ιδιαίτερα τρομακτικό.
«Φανταστείτε ότι είστε αγρότης στην αρχαιότητα και εκεί που δουλεύετε ξαφνικά ο ουρανός σκοτεινιάζει. Είναι λογικό να το εκλάβετε σαν μήνυμα από τους θεούς» λέει ο αστρονόμος Μπράντλεϊ Σέιφερ ο οποίος έχει μελετήσει την ιστορία των ηλιακών και σεληνιακών εκλείψεων.
«Για τους προγόνους μας, μια έκλειψη σχεδόν σίγουρα θεωρούταν ως οιωνός. Ο Ηλιος και η Σελήνη ήταν συνήθως οι κύριοι θεοί στο πάνθεον τους. Ξαφνικά λοιπόν ο Ήλιος πεθαίνει μπροστά στα μάτια σου. Αυτό δεν μπορεί να το θεωρήσεις καλό» προσθέτει ο Σέιφερ.
Σε όλο τον κόσμο, μύθοι και θρύλοι δημιουργήθηκαν γύρω από το φαινόμενο. Στην αρχαία Κίνα, μια έκλειψη ηλίου σήμανε ότι ο Ήλιος καταβροχθιζόταν από έναν δράκο. Οι άνθρωποι χτυπούσαν τύμπανα και έβγαζαν δυνατούς θορύβους για να τρομάξουν το θηρίο και να επαναφέρουν το φως της ημέρας. Στη Νότια Αμερική, οι Ίνκα είδαν τις εκλείψεις ηλίου ως σημάδι της δυσαρέσκειας του θεού Ήλιου. Οι ηγέτες προσπαθούσαν να μάθουν την πηγή της οργής του και να τον κατευνάσουν με την κατάλληλη θυσία (όχι σπάνια ανθρωποθυσία).
Αλλά οι ερευνητές δεν μπορούν να πουν ποιες συγκεκριμένες ηλιακές εκλείψεις παρατηρήθηκαν πριν από την εφεύρεση της γραφής. Στη βορειοδυτική Ευρώπη, για παράδειγμα, τα αρχαία πέτρινα γλυπτά συχνά εμφανίζουν σπειροειδή σχέδια που μερικές φορές ερμηνεύονται ότι αντιπροσωπεύουν τον ήλιο και πιθανώς μια ηλιακή έκλειψη. Ομοίως, στις νοτιοδυτικές Ηνωμένες Πολιτείες, πολλά βραχογραφήματα δείχνουν κάτι που φαίνεται να μοιάζει με τον ήλιο.
Ένα από τα πιο συναρπαστικά τέτοια γλυπτά μπορεί να δει κανείς στο φαράγγι Τσάκο στο Νέο Μεξικό. Οι ερευνητές θεωρούν ότι η κυκλική εικόνα είναι μια απεικόνιση ηλιακής έκλειψης που θα ήταν ορατή από το φαράγγι το έτος 1097 μ.Χ.. Επιστήμονες τονίζουν ότι δύο ακόμα εκλείψεις ήταν ορατές στην περιοχή, το 1257 και δύο χρόνια μετά.
Άνθρωποι που ζούσαν στο σημερινό νοτιοδυτικό Κολοράντο θα είχαν δει και τα δύο γεγονότα με διαφορά μόλις δύο ετών, μαζί με έναν κομήτη που ήταν αρκετά φωτεινός ώστε να ήταν ορατός με γυμνό μάτι το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1264.
Είναι ενδιαφέρον ότι αυτά τα γεγονότα φαίνεται να συμπίπτουν με έναρξη μιας μεγάλης εξόδου. Οι Ανασάζι που ζούσαν στην περιοχή εγκατέλειψαν τους οικισμούς τους στην περιοχή. Ενώ οι ιστορικοί πιστεύουν ότι η ξηρασία ήταν η κύρια αιτία της φυγής τους, ο Τάιλερ Νόρντγκρεν, αστρονόμος, συγγραφέας και καλλιτέχνης που ειδικεύεται στην προσέγγιση των εκλείψεων, λέει ότι οι εκλείψεις θα μπορούσαν να έχει επηρεάσει σε ψυχολογικό επίπεδο την αρχαία φυλή. «Θα μπορούσε να είναι κάτι που θα σας κάνει να πείτε: Εντάξει, αυτό είναι ένα κακό μέρος, πλέον πρέπει να κάνουμε κάτι διαφορετικό. Μαζέψτε όλοι τα πράγματά σας και φεύγουμε» τονίζει.
Μια από τις πρώτες ανθρώπινες καταγραφές ηλιακή έκλειψης πιθανότατα είναι αυτή που ανακαλύφθηκε σε πήλινη πλάκα στο λιμάνι της Συρίας, στην πόλη Ουγκαρίτ. Πιστεύεται ότι περιέχει μια αναφορά στην έκλειψη της 5ης Μαρτίου 1223 π.Χ. Ευρήματα στην Κίνα για αναφορές σε έκλειψη χρονολογούνται επίσης στην ίδια περίοδο.
Σε όλο τον αρχαίο κόσμο, πριν γίνει κατανοητή η μηχανική των εκλείψεων, οι άνθρωποι αντιδρούσαν με σοκ και αμηχανία καθώς ο Ήλιος σκοτείνιαζε ξαφνικά. Τον έβδομο αιώνα π.Χ., ο ποιητής Αρχίλοχος παρατήρησε μια έκλειψη ηλίου στην Πάρο και έγραψε: «Τίποτα στον κόσμο δεν μπορεί να με εκπλήξει τώρα. Γιατί ο Δίας, ο πατέρας των Ολύμπιων, έχει μετατρέψει το μεσημέρι σε μαύρη νύχτα κρύβοντας το φως από τον ανθισμένο ήλιο, και τώρα ο σκοτεινός τρόμος κρέμεται πάνω από την ανθρωπότητα. Οτιδήποτε μπορεί να συμβεί».
Η ιστορία του Ηροδότου για τον Θαλή
Λίγους αιώνες αργότερα άρχισε να εμφανίζεται μια πιο επιστημονική αντίληψη των εκλείψεων, κοντά σε αυτή που έχουμε σήμερα. Ο Έλληνας φιλόσοφος Αναξαγόρας, που έζησε τον πέμπτο αιώνα π.Χ., κατανόησε ότι τόσο οι ηλιακές όσο και οι σεληνιακές εκλείψεις περιλάμβαναν σκιές: Μια ηλιακή έκλειψη συμβαίνει όταν η σκιά του φεγγαριού πέφτει στη Γη, και η έκλειψη Σελήνης συμβαίνει όταν η σκιά της Γης πέφτει στο φεγγάρι.
«Στην πραγματικότητα, αντικατάστησε την προηγούμενη δεισιδαιμονική εξήγηση της έκλειψης -«Ο Απόλλωνας τρελάθηκε» ή «Κάποιος προσπαθεί να σκοτώσει τον Απόλλωνα», με μια απλή εξήγηση φυσικής που περιελέμβανε σκιές» τονίζει ο Σέιφερ.
Όμως ο Αναξαγόρας μπορεί να μην ήταν ο πρώτος. Ένας άλλος Έλληνας αστρονόμος, ο Θαλής ο Μιλήσιος είχε προβλέψει ένα χρόνο πριν την ακριβή ημερομηνία της έκλειψης Ηλίου που συνέβη το 585 π.Χ. και συνέπεσε με τη μάχη του Άλυ ποταμού μεταξύ των Λυδών και των Μήδων. Η έκλειψη έγινε όταν οι Λύδιοι και οι Μήδοι βρίσκονταν σε πόλεμο ετών. Όταν είδαν την έκλειψη, οι δύο στρατοί κατέβασαν τα όπλα και έκαναν ειρήνη. Χαρακτηριστικά ο Ηρόδοτος γράφει: ««Τον έκτο χρόνο έγινε μάχη κατά την οποία, όταν είχε αρχίσει ο αγώνας, ξαφνικά η μέρα έγινε νύχτα. Οι Λυδοί και οι Μήδοι, όταν είδαν ότι είχε γίνει νύχτα ενώ ήταν μέρα, σταμάτησαν τον αγώνα τους και ήταν πολύ πιο πρόθυμοι και οι δύο να γίνει ειρήνη μεταξύ τους».
Όμως ο Θαλής προέβλεψε πραγματικά την έκλειψη; Η ιστορία δεν μας έρχεται από τον ίδιο τον Θαλή, αλλά από τον ιστορικό Ηρόδοτο, που γεννήθηκε εκατό χρόνια αργότερα.
«Η ιστορία για τον Θαλή πιθανότατα είναι, σε μεγάλο ποσοστό, αληθινή» υποστηρίζει ο Σέιφερ. Βέβαια υπάρχει και η αντίθετη άποψη που λέει ότι περιγραφή του Ηροδότου είναι αόριστα διατυπωμένη και οι ιστορικοί αμφιβάλλουν ότι ο Θαλής είχε αρκετά βαθιά γνώση της αστρονομίας για να κάνει μια ακριβή πρόβλεψη. Οι ιστορικοί πιστεύουν ότι είναι απίθανο ο Θαλής να προέβλεψε τον μήνα και την ημερομηνία της έκλειψης ή από πού θα ήταν ορατή. Ο Θαλής πιθανότατα είπε ότι μια έκλειψη ήταν πιθανή κάποια συγκεκριμένη χρονιά. Στη συνέχεια, όταν συνέβη, άρχισαν να διαδίδονται ιστορίες για την «πρόβλεψή του.
Ο Θαλής θα μπορούσε επίσης να είχε καταλάβει ότι οι εκλείψεις ηλίου και οι εκλείψεις Σελήνης έρχονται με διαφορά δύο εβδομάδων. Όταν είδε μια έκλειψη Σελήνης, μπορεί να είπε ότι επρόκειτο για έκλειψη Ηλίου. Αλλά ακόμα κι αυτό είναι δύσκολο.
Ενώ οι σεληνιακές εκλείψεις μπορούν να φανούν από οπουδήποτε στη νυχτερινή πλευρά της Γης, οι ηλιακές εκλείψεις μπορούν να φανούν μόνο από ένα στενό «μονοπάτι της ολότητας». Τα πράγματα περιπλέκονται περισσότερο από τη στιγμή που δεν γνωρίζουμε αν το πεδίο της μάχης βρισκόταν μέσα σε αυτό το «μονοπάτι». Οι ιστορικοί μπορούν μόνο να υποθέσουν ότι ήταν κάπου στη Μικρά Ασία. «Ενώ ο Ηρόδοτος θεωρείται συχνά ως ο πρώτος περισσότερο ή λιγότερο αξιόπιστος ιστορικός, δεν σημαίνει ότι πρέπει να παίρνετε κάθε λέξη στην ιστορία του κυριολεκτικά» λέει ο Σέιφερ.
Σε πιο πρόσφατους χρόνους, οι εκλείψεις ηλίου συνέχισαν να αφήνουν το στίγμα τους στην ιστορία. Το 1919, οι παρατηρήσεις μιας ηλιακής έκλειψης επέτρεψαν στους επιστήμονες να δοκιμάσουν τη θεωρία της βαρύτητας του Άλμπερτ Αϊνστάιν, γνωστή ως γενική σχετικότητα. Τα αποτελέσματα υποστήριξαν τη θεωρία του, ανατρέποντας την αντίληψη του Ισαάκ Νεύτωνα για τη βαρύτητα και συνέβαλαν στην παγκόσμια φήμη του Αϊνστάιν.
Σήμερα, φυσικά, οι εκλείψεις δεν είναι μυστηριώδεις. Καταλαβαίνουμε τη φυσική που βρίσκεται από πίσω και μπορούμε να τις προβλέψουμε αιώνες νωρίτερα, με ακρίβεια κλάσματος δευτερολέπτου. Ακόμα κι έτσι όμως οι εκλείψεις κεντρίζουν τη φαντασία του κόσμου και συνδυάζονται με συγκεκριμένα γεγονότα.
«Παρόλο που οι επιστήμονες έχουν τώρα μια αρκετά καλή κατανόηση του πώς λειτουργούν οι εκλείψεις και πότε πρόκειται να συμβούν, η αίσθηση του δέους παραμένει Την πρώτη φορά που είδα μια ολική έκλειψη ηλίου, ήξερα ακριβώς τι συνέβαινε και τα μαλλιά εξακολουθούσαν να σηκώνονται στο πίσω μέρος του λαιμού μου», τονίζει ο Τάιλερ Νόργκντρεν και προσθέτει: «Μια ολική έκλειψη Ηλίου στη μέση του Ντάλας, ή του Σαν Αντόνιο, θα εξακολουθεί να είναι εξίσου εντυπωσιακή με μια ολική έκλειψη Ηλίου πριν από 2.000 χρόνια στην Ελλάδα ή την Τουρκία. Θα είναι ακόμα το ίδιο εκπληκτικό».
