Το δέντρο-σύμβολο των γειτονιών της πόλης, το «επίσημο» άρωμα της Αθήνας. Πώς επικράτησαν οι νερατζιές στην πρωτεύουσα και γιατί δεν μπολιάστηκαν μαζικά σε πορτοκαλιές ή λεμονιές
Επισήμως η ελιά είναι το δέντρο της Αθήνας. Αν όμως κάποιος περπατήσει στις γειτονιές της πόλης εύκολα θα διαπιστώσει ότι αυτό που κυριαρχεί είναι οι νερατζιές. Υπολογίζεται ότι στην πρωτεύουσα υπάρχουν αυτή τη στιγμή πάνω από 35.000 νεραντζιές. Πώς όμως το συγκεκριμένο εσπεριδοειδές κατέκλυσε την Αθήνα και έγινε ένα από τα σύμβολα της;
Ασιατική καταγωγή, αραβικό όνομα
Η πλέον αποδεκτή θεωρία για την καταγωγή της νεραντζιάς και των συγγενικών της δέντρων (λεμονιά, πορτοκαλιά, μανταρινιά κτλ) είναι ότι προέρχονται από το Βιετνάμ ή περιοχές της Ινδίας. Σύμφωνα όμως με ένα θρύλο, που δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί, τα εσπεριδοειδή εντοπίστηκαν αρχικά στους πρόποδες των Ιμαλαΐων.
Στην Αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε εικόνα για τα συγκεκριμένα δέντρα. Το πρώτο εσπεριδοειδές που καταγράφεται στην αρχαία ελληνική ιστορία είναι το κίτρο το οποίο ήρθε στον ελλαδικό χώρο από τη Μέση Ανατολή, μετά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Σταδιακά οι Έλληνες γνώρισαν και τα υπόλοιπα εσπεριδοειδή και για τις νεραντζιές υπάρχουν αναφορές σε βυζαντινά κείμενα. Το όνομα τους προέρχεται από τα αραβικά (نارنج nāranj).
Παραγγελία της Αμαλίας
Η υπεύθυνη για την… απόβαση των νεραντζιών στην Αθήνα είναι η βασίλισσα Αμαλία. Φτάνοντας στην πόλη η Αμαλία αντικρίζει ένα «φαλακρό» τοπίο με ελάχιστα δέντρα. Δίνει εντολή να δημιουργηθεί ένας τεράστιος κήπος (Εθνικός Κήπος) δίπλα στα Ανάκτορα (σημερινή Βουλή). Με πλοίο από τη Γένοβα φτάνουν στην Αθήνα 500 διαφορετική είδη δέντρων και φυτών.
Μεταξύ τους είναι και οι νεραντζιές. Φυτεύονται μαζικά μαζί με μουριές και ελιές. Τη δενδροφύτευση της πόλης, κυρίως με νεραντζιές, συνεχίζει και ο βασιλιάς Γεώργιος Α’.
Το προτερήματα της νεραντζιάς μέσα στο αστικό τοπίο και με τις καιρικές συνθήκες του λεκανοπεδίου είναι πολλά. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα ανθεκτικό δέντρο το οποίο δεν χρειάζεται ουσιαστικά καμία φροντίδα. Το νερό που κυλά σχεδόν κάτω από ολόκληρη την Αθήνα της φτάνει για να ευδοκιμήσει. Αντέχει στην ατμοσφαιρική ρύπανση αλλά και τις χαμηλές θερμοκρασίες καθώς (όπως και οι πορτοκαλιές) κατεβάζει τους χυμούς της χαμηλά όταν ο υδράργυρος βρίσκεται κοντά στο μηδέν ή κάτω από αυτό. Σε αντίθεση με τη λεμονιά λοιπόν η νεραντζιά δεν επηρεάζεται εύκολα από τον παγετό.
«Οι Γερμανοί στρατιώτες ορμούσαν στις νεραντζιές»
Αυτή τη στιγμή υπολογίζεται ότι στην Αθήνα έχει επιζήσει το 1/3 των νεραντζιών που έχουν φυτευτεί. Πολλές κόπηκαν κατά την περίοδο της Κατοχής για ξύλα.
Ο αντιστασιακός Ιάκωβος Βαγιάκης ήταν παιδί όταν τα ναζιστικά στρατεύματα μπήκαν στην Αθήνα. Έχει αφηγηθεί μια ιστορία με επίκεντρο τις νεραντζιές της πόλης: «Ο κόσμος κλείστηκε στα σπίτια του, έχοντας κλειστά ακόμη και τα παράθυρα. Η Αθήνα ήταν μια έρημη πόλη και όχι βέβαια από φόβο, αλλά σαν ένδειξη διαμαρτυρίας και περιφρόνησης. Εγώ έχοντας την περιέργεια της ηλικίας μου –ήμουν μόλις 13 ετών– παρακολουθούσα τα συμβαίνοντα από τις γρίλιες. Κάποια στιγμή ακούστηκε θόρυβος. Γερμανική μηχανοκίνητη φάλαγγα κατηφόριζε την Ακαδημίας και μπήκε στην πλατεία Κάνιγγος, που τότε είχε κυκλική κυκλοφορία. Έκανε στάση στην πλατεία. Οι Γερμανοί στρατιώτες ορμούσαν στις γύρω νεραντζιές, έκοβαν νεράντζια και τα έτρωγαν! Ποιος ξέρει γιατί έγινε αυτό, ίσως να τα πέρασαν για πορτοκάλια…».
Κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Πολυτεχνείου τα νεράντζια έγιναν «πολεμοφόδια» κατά των δυνάμεων της Χούντας. Αυτή τη… χρήση των καρπών του δέντρου τη συναντάμε ως τις μέρες μας.
Ο Δήμαρχος που τις πολλαπλασίασε και εκείνος που ήθελε να τις εξαφανίσει
Με την Αθήνα να έχει γιγαντωθεί και τον πληθυσμό να εκτοξεύεται μόνιμα η δενδροφύτευση έγινε απόλυτη ανάγκη για την πόλη. Την εικόνα που έχουμε σήμερα με τις νεραντζιές την οφείλουμε κυρίως στον Δήμαρχο, Δημήτρη Μπέη. Από το 1979 έως το 1986 φύτευσε εκατοντάδες νεραντζιές σε κάθε γειτονιά του δήμου. Πέρα από τα προτερήματα που αναφέραμε πριν οι νεραντζιές επιλέχθηκαν επειδή ταιριάζουν με τη χωροταξία της πόλης, καθώς οι πολύ μικροί τους κορμοί δεν εμποδίζουν την κυκλοφορία στα στενά πεζοδρόμια της Αθήνας.
Ένας άλλος δήμαρχος αποφάσισε όμως ότι οι νεραντζιές δεν ταιριάζουν με την Αθήνα. Ο Νικήτας Κακλαμάνης (κάθισε στο θώκο του δημάρχου από 2007 ως το 2010) έκρινε ότι οι νεραντζιές πρέπει να κοπούν και να αντικατασταθούν από άλλα, νέα δέντρα. Υποστηρίζει ότι τα δέντρα δημιουργούν πρόβλημα στην πόλη γιατί οι καρποί τους πέφτουν και γεμίζουν τους δρόμους.
Ξεκινά μάλιστα στο σχέδιο του κόβοντας νεραντζιές σε περιοχές του κέντρου με αποτέλεσμα να πάρει το προσωνύμιο «Ομέρ Πριόνης». Οι αντιδράσεις είναι σφοδρές και μαζικές και το πλάνο «απονεραντζοποίησης» της πόλης σταματά.
Γιατί δεν μπολιάζονται;
Το ερώτημα που θέτουν πολλοί είναι γιατί οι νεραντζιές δεν μπολιάστηκαν μαζικά για να γίνουν πορτοκαλιές ή λεμονιές και οι καρποί τους να μαζεύονται. Αναφορικά με τις λεμονιές είναι γεγονός ότι πρόκειται για δέντρα πιο ευαίσθητα στον παγετό και σε περίπτωση που η θερμοκρασία πέσει κάτω από το μηδέν δεν αντέχουν. Μέσα στον αστικό ιστό βέβαια αυτό είναι ένα σπανιότατο φαινόμενο και βλέπουμε λεμονιές να αντέχουν δεκαετίες σε αυλές και πεζοδρόμια. Για την πορτοκαλιά δεν ισχύει το πρόβλημα του παγετού καθώς, ειδικά αν μπολιαστεί πάνω σε νεραντζιά, είναι ιδιαίτερα ανθεκτική.
Η απάντηση είναι μάλλον ότι οι υπεύθυνοι δεν ήθελαν δέντρα με καρπούς που πιθανότατα θα δημιουργούσαν προβλήματα. Μετά τον πόλεμο στην Αθήνα φυτεύτηκαν πορτοκαλιές και λεμονιές και υπάρχουν αναφορές για πολίτες με ραβδιά και σακούλες που μάζευαν καρπούς. Αυτό προκαλούσε πρόβλημα στα πεζοδρόμια αλλά και συχνές διαμάχες για το πού ανήκουν τα πορτοκάλια ή τα λεμόνια του πεζοδρομίου. Έτσι οι νεραντζιές παραμένουν αμπόλιαστες, οι καρποί τους δεν δημιουργούν έριδες και το άρωμα τους την περίοδο της άνθησης τους κατακλύζει την πόλη. Αν η ελιά είναι το επίσημο δέντρο της Αθήνας τότε σίγουρα το επίσημο άρωμα της είναι αυτό του άνθους της νεραντζιάς.
