Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ήταν το τέταρτο από τα επτά παιδιά του Αδαμάντιου Εμμανουήλ και της Γκιουλώς Μωραΐτη. «Ἐγεννήθην ἐν Σκιάθῳ τῇ 4ῃ Μαρτίου 1851‘», «Μικρὸς ἐζωγράφιζα Ἅγίους, εἶτα ἔγραφα στίχους, κι ἐδοκίμαζα νἀ συντάξω κωμωδίας‘» έγραψε στην αυτοβιογραφία του.
Ο πατέρας του, γόνος ναυτικής οικογένειας, ήταν ο ιερέας του νησιού στο οποίο από τον 18ο αιώνα επικρατούσε η εκκλησιαστική παράδοση των Κολλυβάδων. Η μητέρα του καταγόταν από αρχοντική οικογένεια του Μυστρά που εγκαταστάθηκε στη Σκιάθο προς το τέλος του 18ου αιώνα. «Τώρα όμως η πράγματι επικρατούσα θρησκεία είναι ο πλέον ακάθαρτος και κτηνώδης υλισμός. Μόνον κατά πρόσχημα είναι η χριστιανοσύνη»
Παρακολούθησε στο νησί τα μαθήματα του Δημοτικού, στο απολυτήριό του αναφέρεται με το επίθετο Παπαδιαμάντης (συνδυασμός της ιδιότητας και του ονόματος του πατέρα του, που θα καθιερωθεί στη συνέχεια) και των δύο πρώτων τάξεων του Σχολαρχείου. Ακολούθησε η φοίτησή του με αρκετές διακοπές κυρίως λόγω οικονομικών λόγων στο Σχολαρχείο Σκοπέλου, στα Γυμνάσια Χαλκίδας και Πειραιά. Το 1872 πραγματοποίησε ‘’χάριν προσκυνήσεως‘’ μία πολύμηνη επίσκεψη στο Άγιον Όρος, φιλοξενούμενος του συμπατριώτη και πιστού φίλου του, μοναχού Νήφωνα της Μονής Δοχειαρίου. «Πώς δύναταί τις να γίνει ανήρ χωρίς ν’ αγαπήσει δεκάκις τουλάχιστον, και δεκάκις ν’ απατηθεί ;»
Στη συνέχεια συνεχίζει τα μαθήματα στο Γυμνάσιο, στο Βαρβάκειο αυτή τη φορά, απ’ όπου αποφοίτησε το 1874, χρονιά που γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή αφού αμφιταλαντεύθηκε μεταξύ Θεολογίας και Φιλολογίας. Παρακολούθησε λίγα μαθήματα, ουδέποτε όπως πήρε το πτυχίο του. Έμαθε μόνος του αγγλικά και γαλλικά και μελέτησε ξένη λογοτεχνία. Από το 1887 άρχισε να μένει ως επί το πλείστον στην Αθήνα. Ασχολείται με προγυμνάσεις μαθητών, συχνάζει στο βιβλιοπωλείο του Σπ. Κουσουλίνου και αρχίζει να γνωρίζεται με δημοσιογράφους και λογοτέχνες της εποχής.
«Η πλουτοκρατία ήτο, είναι και θα είναι ο μόνιμος άρχων του κόσμου, ο διαρκής Αντίχριστος. Αύτη γεννά την αδικίαν, αύτη τρέφει την κακουργίαν, αύτη φθείρη σώματα και ψυχάς»
Απέφευγε ωστόσο τους φιλολογικούς κύκλους, τη δημοσιότητα και την κοσμική ζωή. Έζησε μια μάλλον ιδιόρρυθμη ζωή στην οποία συνυπήρχαν η συγγραφική και μεταφραστική δραστηριότητα, οι αγρυπνίες στον Άγιο Ελισσαίο στο Μοναστηράκι –όπου έκανε τον ψάλτη- αλλά και οι επισκέψεις του στο μπακάλικο του Καχριμάνη στου Ψυρρή, όπου συναναστρεφόταν ανθρώπους των λαϊκών συνοικιών των οποίων τη ζωή συχνά μετέφερε στα έργα του.
«Και τι πταίει η γλαυξ, η θρηνούσα επί ερειπίων; Πταίουν οι πλάσαντες τα ερείπια. Και τα ερείπια τα έπλασαν οι ανίκανοι κυβερνήται της Ελλάδος»
«Μικρὸς ἐζωγράφιζα Ἅγίους, εἶτα ἔγραφα στίχους, κι ἐδοκίμαζα νἀ συντάξω κωμωδίας‘» έγραψε στην αυτοβιογραφία του
Ως λογοτέχνης πρωτοεμφανίστηκε το 1879, με το ρομαντικό μυθιστόρημα ‘’Η μετανάστις’’, το οποίο δημοσίευε σε συνέχειες, με τα αρχικά Α. Πδ. στην εφημερίδα ‘’Νεολόγος’’ της Κωνσταντινούπολης. Επώνυμα, πρωτοεμφανίστηκε στην Αθήνα με το ποίημα ‘’Δέησις’’ στο περιοδικό ‘’Σωτήρ’’ το 1881. Ακολούθησαν τα ιστορικά ρομαντικά μυθιστορήματα ‘’Οι Έμποροι των Εθνών’’ με το ψευδώνυμο ‘’Μποέμ’’ στην εφημερίδα ‘’Μη χάνεσαι’’ το 1882 και ‘’Η γυφτοπούλα’’ το 1884 στην εφημερίδα ‘’Ακρόπολις’’ το οποίο και υπογράφει με το όνομά του. Mε τη νουβέλα ‘’Χρήστος Μηλιόνης’’, που δημοσιεύτηκε το 1885 στην εφημερίδα ‘’Εστία’’, ο Παπαδιαμάντης περνάει από το ρομαντικό μυθιστόρημα στο ηθογραφικό διήγημα. Στις νουβέλες του περιλαμβάνονται επίσης η ‘’Φόνισσα’’ και τα ‘’Ρόδινα Ακρογιάλια’’.
«To πλείστον κακόν οφείλεται αναντιρρήτως εις την ανικανότητα της ελληνικής διοικήσεως. Θα έλεγέ τις, ότι ἡ χώρα αύτη ηλευθερώθη επίτηδες, δια να αποδειχθή, ότι δεν ήτο ικανή προς αυτοδιοίκησιν»
Στο συγγραφικό του έργο κυρίαρχη θέση έχει η διηγηματογραφία. Συνολικά έγραψε περί τα 180 διηγήματα –το πρώτο, ‘’Το χριστόψωμο’’ δημοσιεύτηκε στις 26 Δεκεμβρίου 1887 στην ‘’Εφημερίδα’’ όπου εργαζόταν ως μεταφραστής, τα οποία δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες και περιοδικά της εποχής, κερδίζοντας την αγάπη του αναγνωστικού κοινού και την αναγνώριση και εκτίμηση της πλειοψηφίας του πνευματικού κόσμου της εποχής.
«Η φλόγα του έρωτος είναι πείρα και εικών και τύπος του αιωνίου πυρός της Κολάσεως»
Ουδέποτε όμως είδε το έργο του τυπωμένο σε βιβλίο, παρά τις προσπάθειες που είχαν γίνει. Ογκώδες είναι και το μεταφραστικό του έργο, καθώς περιλαμβάνει εκτός από μεταφράσεις άρθρων ποικίλου περιεχομένου, πεζών λογοτεχνημάτων και τριών σπουδαίων ιστορικών έργων. Της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως του George Finlay, της ομότιτλης ιστορίας του Thomas Gordon, και ενός ιστορικού έργου του Νικολάου Σπηλιάδη, γραμμένου στα γαλλικά.
«Η αργία εγέννησε την πενίαν. Η πενία έτεκεν την πείναν. Η πείνα παρήγαγε την όρεξιν. Η όρεξις εγέννησε την αυθαιρεσίαν. Η αυθαιρεσία εγέννησε την ληστείαν. Η ληστεία εγέννησε την πολιτικήν. Ιδού η αυθεντική καταγωγή του τέρατος τούτου»
Οι κριτικοί ασχολήθηκαν από νωρίς με το έργο του Παπαδιαμάντη, δίνοντάς του χαρακτηρισμούς όπως ‘’ποιητής της πεζογραφίας’’, ‘’ηθογράφος της νησιώτικης ζωής’’, ‘’βυζαντινός αγιογράφος’’, ‘’υμνητής των ταπεινών και καταφρονεμένων’’, αλλά και διατυπώνοντας επιφυλάξεις σχετικά με το ιδεολογικό μήνυμα του έργου. Ορισμένοι τον κατηγόρησαν για συντηρητισμό, θρησκοληψία και γενικότερα έλλειψη κοινωνικού προβληματισμού. Άλλοι μίλησαν για ισχνή πλοκή των διηγημάτων, έλλειψη ποικιλίας χαρακτήρων, ακόμη και για τεχνικές ατέλειες. Μεταγενέστερες μελέτες, μιλούν για συστηματικές αποκλίσεις από τη νόρμα του ρεαλιστικού αφηγήματος, που συνιστούν την ιδιαιτερότητα της γραφής του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.
«Η αλήθεια είναι πάντοτε παράλογος, και διά τούτο δεν την λέγουσι ποτέ οι φρόνιμοι και ηλικιωμένοι άνθρωποι, αλλά την ομολογούσιν οι μεθυσμένοι, οι τρελλοί, οι άρρωστοι και τα μικρά παιδία.»
Η διηγηματογραφία του πάντως, θεωρείται γενικώς ότι διακρίνεται για το ρεαλισμό της που συχνά φτάνει στο νατουραλισμό. Οι κεντρικοί ήρωες του, συνήθως ιδιόρρυθμοι και περιθωριακοί. Η προσέγγισή του στα κοινωνικά δρώμενα, βαθιά στοχαστική και ελεγκτική. Η γλώσσα που χρησιμοποιούσε ήταν ένας συνδυασμός της καθαρεύουσας της εποχής, με στοιχεία από τη γλώσσα της Γραφής και της εκκλησιαστικής υμνογραφίας, καθώς και του σκιαθίτικου ιδιώματος. Κατά τον Οδυσσέα Ελύτη, ‘’θησαυρισμένη από απανωτά στρώματα παιδείας’’. Η ιδιαιτερότητα αυτή αποτελεί το λόγο της μοναδικότητας, της γοητείας και της επικαιρότητας του έργου του, το οποίο ξεπερνά κατά πολύ τα όρια της τυπικής ηθογραφίας της εποχής.
«Η γειτονιά ουδέν άλλο είναι ειμή κατάσκοπος, και ο κόσμος, τύραννος, βασανιστής ανηλεής»
Η από νωρίς κλονισμένη υγεία του χειροτέρευε συνεχώς και το 1908 επέστρεψε οριστικά στο νησί του. Το Νοέμβριο του 1910 αρρώστησε από πνευμονία. Δεκατέσσερις μήνες αργότερα, στο πατρικό του σπίτι, έψαλε ένα τροπάριο ενόψει της γιορτής των Φώτων και ζήτησε να διαβάσει Σαίξπηρ από την αγγλική έκδοση που είχε πάντα στο πλάι του. ‘’Έφυγε’’ λίγες ώρες αργότερα. Ήταν 3 Ιανουαρίου 1911. Μετά θάνατον, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης εκτιμήθηκε όσο δεν είχε εν ζωή. Τα έργα του εκδόθηκαν, μεταφράστηκαν στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, συνεχίζουν να επανεκδίδονται, να διαβάζονται και να διατηρούν ως προς τα μηνύματά τους μία διαχρονική επικαιρότητα.
Τώρα όμως η πράγματι επικρατούσα θρησκεία είναι ο πλέον ακάθαρτος και κτηνώδης υλισμός. Μόνον κατά πρόσχημα είναι η χριστιανοσύνη.
