Στο χωριό Προυσός του νομού Ευρυτανίας δεσπόζει αγέρωχη η μονή της Παναγίας Προυσιώτισσας,
που δεν είναι λίγοι όσοι ονομάζουν «Σπίτι της Παναγιάς», επειδή στο σημείο εκείνο επέλεξε η Θεοτόκος να χτιστεί μοναστήρι.
Είναι σταυροπηγιακό και ιστορικό μοναστήρι, με μεγαλόπρεπα τριώροφα κτήρια. Ανάμεσά τους υπάρχει σπήλαιο λαξευμένο, που φιλοξενεί στο εσωτερικό του τον πρώτο και παλαιό ναό της μονής. Μέσα σ’ αυτόν φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, που επονομάζεται Προυσιώτισσα και εορτάζει με κάθε εκκλησιαστική και βυζαντινή μεγαλοπρέπεια στις 22-23 Αυγούστου.
Τη θαυματουργή αυτή εικόνα της Θεοτόκου λέγεται ότι τη ζωγράφισε ο Ευαγγελιστής Λουκάς και ήλθε από την Προύσα της Μικράς Ασίας (σύμφωνα με το χειρόγραφο 3 του κώδικα της Ιεράς Μονής Προυσιωτίσσης). Την έφερε από την Προύσα κάποιος ευγενής νέος στα χρόνια της εικονομαχίας (829 μ.Χ.) επί εικονομάχου βασιλέως Θεοφίλου. Στο δρόμο όμως για την Ελλάδα, στην Καλλίπολη της Θράκης, την έχασε και η εικόνα αποκαλύφθηκε θαυματουργικά σ’ ένα τσοπανόπουλο, με μια στήλη φωτός σαν πυρσός – γι’ αυτό πήρε και την επωνυμία Πυρσός – στο μέρος όπου ήταν κρυμμένη.
Η ίδρυση της μονής έγινε το έτος 829 μ.Χ. (9ος αιώνας) επί βυζαντινού αυτοκράτορα Θεοφίλου. Το θαυμαστό γεγονός είναι πως στο μονοπάτι που οδηγεί στην Μονή, βρίσκονται «τα πατήματα της Παναγιάς», επτά σχήματα διαφορετικού χρώματος που αποτελούν σύμφωνα με την παράδοση, τα ίχνη που άφησε στον κάθετο βράχο που υπάρχει σε αυτό το σημείο η Παναγία, στον δρόμο της για τον Προυσό. Από επιστημονική άποψη τα «πατήματα» αυτά, τα οποία βρίσκονται πάνω στον βράχο είναι ένα ανεξήγητο μέχρι σήμερα γεωλογικό φαινόμενο.
Η ίδρυση της μονής, με την σημερινή της εικόνα, έγινε τον 12ο αιώνα με σκοπό να στεγάσει την ομώνυμη εικόνα της Παναγίας, η οποία ήταν δημιούργημα του Ευαγγελιστή Λουκά κατά την περίοδο που βρισκόταν στην Πάτμο. Αρχικά η εικόνα βρισκόταν στην Προύσα της Μικράς Ασίας, όπου και θαυματουργούσε. Το 829 μ.Χ. κάποιος Διονύσιος την έφερε στην Ελλάδα, όμως αυτή για άγνωστο λόγο χάθηκε και εμφανίστηκε σε έναν βοσκό, ο οποίος και την τοποθέτησε στο σπήλαιο όπου εντοπίζονται σήμερα τα προαναφερθέντα πατήματα στον βράχο. Μεταγενέστερα, όταν χτίστηκε η μονή, η εικόνα μεταφέρθηκε εκεί από το σπήλαιο.
Ούσα θαυματουργή η εικόνα, ανάμεσα στα πολλά θαύματα που έκανε η Παναγία ήταν και αυτό, σύμφωνα με το οποίο ο Γεώργιος Καραϊσκάκης πρόσφερε ως δώρο στην εικόνα της Παναγίας ένα ασημένιο κάλυμμα μετά την ανάρρωση του από την θέρμη που τον ταλαιπωρούσε και τον ανάγκαζε να μένει για αρκετό καιρό στον Προυσό, έπειτα φυσικά από παραμονή του για έξι μήνες σε κελί της μονής, το οποίο υπάρχει επισκέψιμο μέχρι και τις μέρες μας.
Θα ήταν πολύ σημαντικό να σημειώσουμε ότι στη μονή σήμερα λειτουργεί μουσείο, στο οποίο φιλοξενείται αξιόλογη συλλογή από χειρόγραφα, παλαιά βιβλία αλλά και πολύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη και κειμήλια, μεγάλο μέρος των οποίων καταστράφηκε από την πυρπόληση της μονής από τους Γερμανούς την εποχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (16 Αυγούστου 1944) καθώς θεωρήθηκε κρησφύγετο ανταρτών.
Επιπλέον, στην κρύπτη του παρεκκλησίου που υπάρχει στην μονή φυλάσσονται μέσα σε λάρνακες λείψανα αγίων τα οποία συγκεντρώθηκαν εκεί μετά από πολλές προσπάθειές. Τέλος, πολύ σημαντικό είναι το γεγονός ότι η μονή απετέλεσε ένα από τα σπουδαιότερα κέντρα παιδείας και μόρφωσής ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Η μονή σήμερα, καθότι επισκέψιμη, διαθέτει δύο τριώροφους ξενώνες για την φιλοξενία των προσκυνητών, μουσείο εκκλησιαστικών αντικειμένων και μουσείο ελληνικών γραμμάτων της Ρούμελης.
