ΑΡΕΤΕΣ:
Ο άνθρωπος προβάλλει στην ορθόδοξη πατερική Θεολογία μας ως το ον εκείνο, που είναι προορισμένο για τη θέωση και τον αγιασμό. Ο Μ. Βασίλειος μας διδάσκει σχετικά με αυτό: «Ο άνθρωπος κεκελευσμένος θεός εστιν».
Για την ορθόδοξη Θεολογία, η θέωση αφορά τον όλο άνθρωπο ως ενιαία ψυχοσωματική ολότητα. Ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος μας παραθέτει την εξής εξήγηση: «Όπως ακριβώς με τον Πατέρα, με τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα, την Αγία Τριάδα, ένας είναι ο Θεός, έτσι λοιπόν με τη χάρη του Τριαδικού Θεού ο άνθρωπος γίνεται ψυχή τε και σώματι κατά χάριν θεός, δηλαδή άγιος».
Όπως καταλαβαίνουμε, ο κόσμος των αρετών είναι συνδεδεμένος με το διφυές του ανθρωπίνου προσώπου, δηλαδή με το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι σώμα και ψυχή. Αυτό σημαίνει ότι έχουμε δύο είδη αρετών: τις σωματικές και τις ψυχικές. Στις σωματικές αρετές συγκαταλέγονται, μεταξύ άλλων, η νηστεία, η αγρυπνία, η σιωπή, η χαμαικοιτία, η ακτημοσύνη. Στις ψυχικές ανήκουν η ταπείνωση, η αγάπη, η ελπίδα, η πίστη.
Ο κόσμος των αρετών προβάλλει ως το εργαλείο εκείνο που βοηθά τον άνθρωπο να καταφέρει τον στόχο του, που είναι η ενχρίστωση και η θέωσή του. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, παρουσιάζοντας τις σωτηριολογικές προεκτάσεις της αρετής, που σχετίζονται με την οντολογική και όχι απλά την ηθική διάσταση της αγιότητας, παρατηρεί: «Αρετή εστι θεού μίμησις προς θείαν ένωσιν». Ακριβώς στο ίδιο πνεύμα κινούμενος και ο άγιος Συμεών ο νέος Θεολόγος επισημαίνει: «Η αρετή είναι σπουδαίο πράγμα, γιατί είναι ικανή να ανεβάσει τον ανθρώπινο νού από τη γη στα ουράνια και να καταστήσει τον όλο άνθρωπο θέσει και ενεργεία θεό». Ο άγιος Συμεών ο νέος Θεολόγος ακόμη ακριβέστερα ορίζει την αρετή ως εξής: «Πάσα καλή πράξις διά την του Χριστού εντολήν γινομένη, αρετή λέγεται».
Ο άγιος Μακάριος ο Αιγύπτιος αναφέρει πως οι αρετές, ψυχικές και σωματικές, είναι αλληλένδετες και μπορούν να οδηγήσουν η μία στην άλλη. Από την άλλη πλευρά, οι κακίες και οι μικρότητες είναι επίσης μεταξύ τους αλληλένδετες: «Αι αρεταί εκδέδενται και αλλήλων έχονται, καθάπερ ιερά τις σειρά μία της μιάς ηρτημένη, ώσπερ και τα μέρη της κακίας εισίν εχόμενα αλλήλοις».
Στην ορθόδοξη πατερική Θεολογία οι σωματικές αρετές στόχο έχουν να συνδράμουν στην άρση του οντολογικού δυισμού. Ο οντολογικός δυισμός ορίζεται από τους θεοφόρους πατέρες ως η μεταπτωτική τάση της ψυχής, αφ’ ενός, να αίρεται προς τα άνω και του σώματος, αφ’ ετέρου, διά των αισθήσεων να έλκεται προς τα υλικά και γήινα. Αυτή η αντίθεση ατονεί, όταν ο άνθρωπος ασκεί τις σωματικές αρετές. Έτσι, κατά τον άγιο Πέτρο τον Δαμασκηνό, «με τη νηστεία και την αγρυπνία το σώμα υπακούει στην ψυχή και συνεργάζεται μαζί της για τον κοινό στόχο, τη θέωση».
Ο άγιος Θαλάσσιος ο Λίβυος από την πλευρά του επισημαίνει πως η σωματική αρετή της ησυχίας σε συνδυασμό με την ψυχική αρετή της προσευχής εκκαθαίρουν τον νού από τα πάθη και τον καθιστούν διορατικό: «Ησυχία και προσευχή μέγιστα όπλα αρετής. Αύται γαρ καθαίρουσι τον νούν και απεργάζονται αυτόν διορατικόν».
Αξίζει να αναφερθεί πως, κατά τους θεοφόρους πατέρες, κορυφαίες ψυχικές αρετές είναι οι αρετές της ταπείνωσης και της αγάπης. Ο όσιος Ποιμήν, μεγάλος νηπτικός πατέρας, καταγράφοντας τον ορισμό της πίστης, επι σημαίνει: «Πίστις εστί το εν ταπεινοφροσύνη διάγειν και ποιείν έλεος τοις πάσι». Δηλαδή, πίστη είναι το να έχει κανείς ταπείνωση και αγάπη προς όλους.
Ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος αναλύοντας θεολογικά την ψυχική αρετή της αγάπης αποφαίνεται: «Η αγάπη ως προς την ποιότητά της είναι ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος συγγενεύει και μοιάζει με τον Θεό, ως προς την ενέργειά της είναι ένα πνευματικό μεθύσι της ψυχής και ως προς την ιδιότητά της είναι η αιτία της πίστης. Σε τελευταία ανάλυση είναι ο τρόπος ζωής των αγίων αγγέλων». Η ταπείνωση πάλι, κατά τη διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, «όχημά εστι της προς τον θεόν αναβάσεως».
Τέλος, σπουδαία ψυχική αρετή που βοηθά τον άνθρωπο στην απόκτηση της ταπείνωσης και της αγάπης είναι η προσευχή. Ο άγιος Νείλος, καταγράφοντας στο βιβλίο της Φιλοκαλίας την πνευματική διάσταση της αρετής αυτής, εξηγεί: «Προσευχή είναι το ανέβασμα του νού προς τον Θεό, που τον καθιστά όντως φιλόσοφο». Εξάλλου, σύμφωνα με τον άγιο Μάξιμο τον ομολογητή, η ψυχική αρετή της προσευχής εξανθρωπίζει το ανθρώπινο πρόσωπο, όπως και η απουσία της συμβάλλει στον εκβαρβαρισμό του. Γράφει συγκεκριμένα: «Νούς τω θεώ συναπτόμενος διά προσευχής και αγάπης, σοφός γίνεται και αγαθός. […] αναχωρών δε [εκ θεού], ή κτηνώδης γίνεται φιλήδονος γεγονώς, ή θηριώδης».
Αξίζει λοιπόν να αγωνίζεται ο άνθρωπος, ώστε να κάνει κτήμα του τον κόσμο των αρετών. Όπως ενθαρρυντικά μας πληροφορεί και ο άγιος Νικήτας ο Στηθάτος, «οι τω ύψει των αρετών διαπρέποντες, ενθέου δόξης καταξιούνται».
